Ainda que na actualidade a lembraza de Montero é moi feble entre a maioría dos galegos en xeral por ser un personaxe catalogado polas connotacións negativas que de sempre levou engadido o termo cacique, sobre todo aquelas que se xestaron durante a etapa da Restauración, un tipo humano caracterizado comunmente por ser un individuo que se valía do emprego abusivo dos medios que a sociedade e o xogo político do turno pacífico entre liberais e conservadores puñan á disposición dos que se adicaban á vida política no seu beneficio propio; sen embargo, a realidade histórica é moito máis complexa e o tema do caciquismo precisa dunha revisión que rache definitivamente con tódalas xeralidades simplistas que definen ó termo.


Eugenio MONTERO RÍOS naceu o 13 de novembro de 1832 na rúa Xazmíns de Santiago de Compostela nunha casa recentemente restaurada e na que ainda se conserva a lápida conmemorativa colocada na súa honra pola Centro Galego de Madrid o 1º de outubro de 1914, poucos meses despois da súa morte.

Cando contaba coa idade de 10 anos ingresou no Seminario da cidade pero rematou por rexeitar a súa formación de sacerdote cando cursaba cuarto de Teoloxía. De seguido cursou Bacharelato e licenciuse en Dereito e Filosofía pola Universidade de Santiago en 1858 e un ano despois, acadou en Madrid o Doutoramento na Universidade Central voltando a Santiago como Catedrático de Disciplina eclesiástica.

A etapa do Sexenio democrático (1868-1873), a primeira experiencia democrática da historia do Estado Español, foi o momento da eclosión no mundo político de Montero Ríos ó ser elexido membro da Comisión encargada de redactar o texto da Constitución de 1869 e desde este intre Montero defínese cun perfil de liberal progresista. Na redacción da nova Constitución defendeu a liberdade de culto e destacou tamén como reorganizador da Administración de Xustiza ó ser nomeado Ministro desta Carteira e promulgando leis tan novidosas como a de Rexistro Civil (1870) ou a de Matrimonio Civil (1871).

Coa chegada da I República (1873-1874) e logo despois ca proclamación da Restauración borbónica (1874-1923) ideada por Cánovas del Castillo e a proclamación de Alfonso XII como rei de España, Montero decidíu retirarse da política por non aceptar os novos sistemas, adicándose á abogacía. Este retraemento político durou pouco tempo e cando comeza a década dos anos oitenta do século XIX rematou por aceptar o novo sistema e como el mesmo declarou "restaurados los Bobones, requerimientos determinados y mi amor a la democracia, me tornaron a la lucha, aceptando lealmente y con la misma decisión con que había servido a la de Saboya, a la dinastía restaurada"; voltou a falarse do xurisconsulto galego en Madrid ó tempo que comezaba a ser recoñecido como publicista xurídico a partir dos artículos publicados en La Revista de Legislación y Jurisprudencia.

No ano 1886 acadou a carteira ministerial de Fomento e foi elexido deputado por Santiago de Compostela polo que pasou a representar este distrito de xeito directo ata 1891 e logo despois foron os seus xenros primerio (Benito Calderón Ozores e Manuel García Prieto) e despois un dos seus fillos, Eugenio Montero Villegas, os encargados de representar o monterismo en Santiago ata os derradeiros anos da Restauración. Durante estes anos desenvolveu un protectorado cara a súa cidade natal e foi o eido do ensino un dos máis favorecidos pola súa influencia; algúns exemplos deste mecenado caciquil co que Montero agasallou á cidade de Santiago foron por exemplo a Reforma do Edificio da Universidade (hoxe Facultade de Xeografía e Historia) a Escola de Veterinaria (actual edificio do Parlamento de Galicia) a Facultade de Medicina e o Colexio de Xordomundos e Cegos (actualmente Edificio de San Caetano).

Durante os derradeiros anos do século XIX e ata o seu falecemento a cidade de Santiago vía nel a figura do seu valedor e protector, unha condición de grande importancia se temos en conta o esquecida que se atopaba a rexión galega durante estes anos de transición entre os séculos XIX e XX nos que o caciquismo e a política centralizadora desenvolvida desde Madrid facían imposible contar con concesións públicas para contribuir ó desenvolvemento da periferia xeográfica do Estado. En Santiago, Montero era membro honorario dos distintos centros e entidades sociais que existían. Cando viña de visita era recibido cunha grande celebración popular con disparo de bombas e cohetes e agasallado con concertos de música e banquetes artellados na súa honra.

Desde 1889 foi Senador vitalicio e chegou á presidencia desta Cámara en varias ocasións. No ano 1898 tocoulle desenvolver un dos papeis máis tristes da sua carreira como político: presideu a Comisión española que asinou o Tratado de París trala derrota ante EEUU a propósito de Cuba e Filipinas, as derradeiras colonias ultramariñas do antigo imperio español, episodio que lle trouxo unha impopularidade totalmente inxusta durante uns anos e do que o mesmo Montero dixo: " Consideraciones políticas y algunos deberes diplomáticos y de Estado, (…), me obligaron hasta ahora a guardar un prudente silencio sobre el Tratado de París nos obstante los injustos ataques de que he sido objeto, principalmente por una parte de la prensa. He sufrido paciente y resignado, considerándolo como una prolongación de aquel sufrimiento, de aquellas amarguras, de aquel martirio que padecí yendo a defender a mi país en las luctuosas horas del horrible desastre. El Tratado de paz con los norteamericanos lo considero como un capítulo honroso para mí en mi misión especial de pactar las cláusulas de tal convenio".

Desde 1903 Montero pasou a ser o xefe dos Liberais e no mes de marzo fixo unha viaxe a Santiago onde falou da sua condición política nun mitin no Teatro compostelán: "soy demócrata y soy libera. Las únicas ideas que profesa son las del partido liberal en que milito (...). Ese programa, que supongo todos conocéis, no es patrimonio mío, es del Partido Liberal. El Partido Liberal no aspira a entrar en la esfera religiosa, esa corresponde a la Iglesia exclusivamente (...) en cuanto a las aspiraciones respecto al orden social (...) todo lo que sea compatible con el respeto que se debe al derecho sagrado de los demócratas, entiende el Partido Liberal que deben hacer el Estado en pro de las clases desheredadas. Debemos, pues, consagrarnos a su educación, a su instrucción, a elevar su nivel intelectual y a mejorar su situación económica, reconociendo bien las necesidades de la nueva vida (...). Franquear los caminos a todos para que puedan llegar a ser propietarios, contribuir también por los medios lícitos a que su trabajo sea dignamente recompensado, y esto sin emplear violencia que a nada ventajoso pueda conducir, es otra de las aspiraciones del Partido Liberal (...). El sufragio universal se impone en la vida moderna, no hay más remedio que admitirlo, que ejercitarlo, que amoldar a él todas las instituciones de la vida social y política (...). Ahora queremos gobernarnos a nosotros mismos, tenemos perfecto derecho para ello (...). Hagamos votos, sí, para que la flamígera espada que hay que empuñar, sea igual a la que Santiago llevaba en Clavijo cuando huían las huestes sarracenas, pues si aquellos cristianos peleaban por la reconquista de su pueblo, nosotros luchamos ahora con otras turbas más terribles que son las del caciquismo, que guerreando en semicírculo como los hijos del Koran, quiera hacernos tributarios de sus ambiciones".

Dous anos despois, en xuño de 1905, o rei ofreceulle a Presidencia do Goberno e el aceptou, quizais máis para satisfacer as suas ambicións que por considerar que era a persoa axeitada para o cargo xa que á altura deste ano Montero Ríos atopábase na etapa final da súa vida e o antigo demócrata progresista do Sexenio rematara por ser un dos "primates" do caciquismo da Restauración.

Montero Ríos morreu en Madrid o 12 de maio de 1914 á idade de 81 anos e desde alí artellouse un enterro que veu a ser toda unha manifestación do seu poder a pesar de que el mesmo declarara no seu testamento que non se lle rendiran honores oficiais de ningún xénero tralo seu falecemento. O cadaleiro chegou en ferrocarril a Pontevedra e desde alí a Lourizán para ser soterrado no panteón familiar da sua residencia de verán, o Pazo de Lourizán.

En Compostela a memoria de Montero Ríos quedou reflectida sobre todo en xullo de 1916 a través da colocación dunha Estatua do xurisconsulto, obra do escultor Mariano Benlliure, na Praza de Alfonso XII, hoxe Praza do Obradoiro, pero que trala polémica que suscitou este emprazamento xa desde comexos da proxección do monumento en 1905 e baixo unha ampla suscripción popular trouxo consigo o traslado da estatua á Praza de Mazarelos onde se atopa hoxe.