"Un país coma Galicia está condenado a desaparecer se non ten unha imaxe propia"

A Xavier Villaverde pouco lle faltou para nacer cunha cámara na man alá por 1958. Desde os catorce anos vense dedicando á súa grande paixón, o cine. E non lle vai mal. Logo de realizar numerosas curtametraxes en Super-8, destacou no mundo da videocreación durante os anos oitenta e en 1989 dirixiu unhas das primeiras longametraxes galegas, "Continental". Despois de dedicarse á publicidade e desenvolver outros proxectos desde Continental Produccións, en 1999 realiza a súa segunda longametraxe, "Fisterra". Agora prepara a rodaxe de "Trece campanadas", un filme de terror que comezará en febreiro mentres busca financiamento para unha producción sobre o marqués de Sargadelos.

Por Xermán Hermida

-¿Como comezou tan cedo no cine?
Empecei ós catorce. José Manuel Villanueva, que foi tenente alcalde do Concello de Santiago, Antón Mouzo o pintor e máis eu eramos compañeiros no colexio dos maristas, e tíñamos moita afección polo cine, ibamos moito, éramos moi cinéfilos, mesmo levabamos un cineclub. Penso que a visión de "El espíritu de la colmena" foi o que nos levou a dar o paso de facer as primeiras curtametraxes. Comezamos a facer cortos, era a época do Super 8 e eu rodaba todo o que podía. Que se había unha manifestación, pois dábanme cinco rolos e eu rodaba a manifestación. Que había unha festa de disfraces infantil nun colexio de diminuídos, pois alá ía eu tamén a rodar. Era rodar por rodar, porque realmente non había unha escola constituída, os meus pais tampouco querían que marchase a Madrid a estudiar... Eu son de formación autodidacta e ós dezaseis anos fixen a miña primeira longametraxe en Super 8, que se chamaba "Semente" e se presentou nas Xornadas de Cine de Ourense naquela época e tivera unha acollida bastante boa.
Logo pasei a traballar no equipo Imaxe e logo en Videotrama, unha productora de video que montamos e onde iniciei os meus contactos coa videoarte... e foise liando un pouco despois a cousa. Digamos que non parei de facer cousas, rodaba todo o que podía porque sempre tiña claro que rodar é o que ensina realmente.

-¿Como conseguías o material para rodar?
Pois a miña familia non é de cartos, nunca o foi, pero eu lembro que na tenda onde mercabamos os rolos de Super 8 sempre nos deixaban quedar a deber, e no fondo creo que era coma un mecenádego sobreentendido porque nós nunca pagabamos os rolos e sempre nolos deixaban levar. E para facer unha longametraxe son moitos rolos. Pero sempre buscando un pouco as cousas, evidentemente se ficas na casa nada vai vir para a túa man.

-Cara os oitenta introduciuse nun campo tan innovador coma era o video por aquel entón.
Foi unha busca accidental, porque foi o primeiro que tiñamos man. Coincidiu que entre sete socios montaramos unha empresa de video que se chamaba videotrama e lembro que aprendín a manexar a máquina montando un video dos grandes éxitos de Siniestro Total. Realmente o video era unha novidade enorme porque era algo inmediato. Ti gravabas e alí o tiñas sen que ir ó laboratorio nin ter que facer postproducción. Entón nós descubrimos o formato do video con "Veneno puro". Este video foi unha pura experimentación, realizada no noso local. E cal non sería a nosa sorpresa cando o enviamos ó Festival Nacional de Video e levou o primeiro premio e levou un premio europeo. E nos dixeron que nós estabamos facendo unha das últimas correntes que era a "nova ficción", narrativa en video pero cos medios do video. Eu non vira nada de videoarte na miña vida, por suposto. E digamos que aí comezou un periodo co video. De calquera xeito eu creo que esta dimensión un pouco investigativa eu sempre a tiven, o que acontece é que no video desenvolveuse máis, porque era coma meterte nunha cociña e alterar as cores, alterar outros parámetros... E realmente era algo moi novidoso na época. De feito vés todas as cabeceiras de televisión de hoxe en día e vampirizan todos os achádegos do video. Esa época en concreto foi moi froitífera por iso, porque dalgún xeito foi como aprender a ver que as cousas non se teñen que facer sempre na mesma dirección, que se poden facer en dirección moi distintas aínda que sexa para rexeitalas logo. Foi un periodo moi interesante porque á parte penso que nos oitenta palabras coma investigación e vangarda tiñan un valor importante, e hoxe en día son peligrosas e subversivas, pero daquela era un valor adicional. Eran anos de eclosión e comezouse a ver o traballo de xente que levaba moitos anos actuando en campos distintos, e comezou a darse tamén en termos de colaboración, que era unha cousa en Galicia bastante insólita.

E daquela aquí en video estaba todo completamente baleiro...
De feito o video galego era algo moi respetado a nivel estatal, había moita xente que facía cousas. Manolo Abad, Reixa, Antón Segade, moita xente.

Vía estes seus traballos coma un adestramento?
Dalgún xeito eu nunca fixen unha programación. Eu non son unha persoa que de repente dixese: "Todo isto é un camiño para chegar a facer películas". O que pasa é que é coma unha seleeción natural que ti estableces. Eu no ano 86 fixen un video que foi dos máis difundidos dos meus. Chamabase "Golpe de látigo" e fora producido por TVE e polo Centro de Arte Reino Sofía e gañara o grande premio do festival de Montreal. Curiosamente iso coincide cun intre no que paradoxalmente eu deixo de crer un pouco no traballo de investigación que estaba a facer. Posiblemente foi nese traballo, comezou a darme a sensación de que dalgún xeito o que eu quería facer nese terreo estaba un pouco, non esgotado, pero si que chegara a facer todo o que pretendía. Entón inevitablemente o meu traballo debía dirixirse moito máis cara a narración, unha narración un pouco especial se queres, pero despois xurdiu a posibilidade de facer "Continental", fíxena, e despois foi un período no que tivemos que pagar moitas débedas da película e comezamos a traballar en publicidade, e entón foi un periodo de adquisición dunha certa capacidade técnica.
En paralelo estaba un pouco tamén a idea de seguir desenvolvendo proxectos para o cine, pero naquel intre era un intre moi confuso a nivel de Estado, non estaba moi claro se se ía poder seguir facendo cine de xeito continuado. E a partir de aí xorde a posibilidade de facer novamente Fisterra e agora si xa estou conectando uns proxectos cos outros de xeito un pouco máis continuado.

Quería preguntarlle precisamente por Continental, ¿de onde saíu a idea?
Aquel ano fíxose tamén "Sempre Xonxa" tamén. Pois o que pasa sempre. Había unha idea e un interese e un apoio político. Os movementos cinematográficos xorden sempre en base a apoios. Estase a falar moito de que o cine non precisa apoios, pero é curioso que sempre o diga xente que está interesada en que non exista ese cine. Se nós nos puidesemos mover en condicións de igualdade cunha película americana non precisariamos apoios. Díciao Pepe Nieto no seu discurso cando recolleu o Premio Nacional de Cinematografía. Dicía que é moi farisaico dicir que a cultura non necesita apoio. A cultura precisamente son as señas de identidade dun país, e como esas señas se perdan, e hai moita xente interesada en que se perdan, esa cultura está en perigo de desaparición. O cine é unha ferramenta de penetración ideolóxica e cultural brutal. Non é un fenómeno unicamente industrial. A Estados Unidos non lle interesa o cine unicamente como industria, porque é unha ferramenta de penetración cultural potentísima. Nese sentido por exemplo o novo cine alemán xurdiu cando a televisión alemana decidiu apostar por esa liña. Sempre que comeza a haber resultados é porque evidentemente hai un apoio institucional a unha arte. Ninguén se escandaliza de que unha ópera teña apoio, e sen embargo o cine é un dos fenómenos culturais con máis alcance. E entón Continental xurdiu naquel momento porque había un apoio tácito e tamén porque había unha xente que quería contar unhas historias desde había algún tempo. Éramos unha xeración que levaba facendo cine como desde quince anos antes. É dicir, isto non saiu da nada.

Despois de rodar "Continental" ten vostede un parón cinematográfico ata a súa seguinte película.
A miña actividade non cesou, eu fixen durante este período máis de trescentos spots. Digamos que é un período de redefinición industrial. Nós coa productora abrimos unha oficina en Madrid e outra aquí coa esperanza de que o panorama se fose clarificando e tentar ir abrindo outros campos, xa co nome de Continental produccións.

Comentaba antes que esa dedicación á publicidade viña da necesidade de pagar débedas
Si, pero á parte eu penso que a publicidade ten cousas moi boas. O que pasa é que a publicidade non é unha arte. A arte nace dunha necesidade expresiva persoal, dalgunha maneira, aínda que sexa baixo formato ou porque che pidan unha historia. Pero a publicidade nace cunha vocación diferente que é a de vender un producto, e nela hai moitas obras mestras. Realmente é unha disciplina dura, esixente que eu penso que ten feito avanzar moitos campos da arte. A publicidade ensíñache capacidade técnica, unha doses de humildade bastante grandes, xa que non és a persoa que decide en última instancia sobre o teu traballo, e permite establecer un ritmo de producción e de traballo moi profesional. Na publicidade non tes a posibilidade de fallar nin de trabucarte. Nese sentido si é algo que amosa un pouco o negocio da comunicación co público desde dentro. E iso é unha parte moi importante, ser capaz de emocionar ó público que está nunha sala. Outros falan en termos de comercialidade, eu prefiro falar de comunicación, non fas unha película para gardala nun caixón.

Logo da publicidade volta ó cine con "Fisterra", ¿como xorde estoutro filme?
É curioso porque Fisterra comezou case coma a idea de facer unha mediometraxe, ou máis exactamente coma unha videoinstalación. Presentouse no Círculo de Productores Europeos, que estaba organizado polo Programa Media da UE, e onde tamén estaba traballando Pancho Casal naquel momento, e viuse que a idea tiña posibilidades para desenvolver unha historia de maior alcanze. Puxémonos a traballar e chegouse a facer a longametraxe. A verdade é que cando remata xa case ninn lembras como foron os comezos. Se a xente soubese a cantidade de enerxía que se chega a poñer nunha película, e de canta xente, quedarían alucinados.
Eu vin un día un suceso diante da miña casa que foi o que motivou esta historia. "Fisterra" estaba pensada como unha historia sobre a fraternidade, e escea que a inspirou deuse un sábado ás cinco ou ás seis da mañá. Eu voltaba á miña casa no Paseo do Prado, en Madrid, que ten coma seis carrís. E eu vin un rapaz que viña desde o outro lado da calzada camiñando cara os coches, que tiñan practicamente que evitalo. E o rapaz non estaba bébedo, pero estaba como moi desesperado e pareceume que podía estar chamando a alguén, alguén que perdera e que lle importara moito. E a súa desesperación impedíalle un pouco ver todo ese mundo que tiña arredor. Era un pouco a idea dun náufrago no medio mar de coches, o que conectou coa idea do naufraxio e os naufraxios emocionais que aparecen na película. Pareceume unha imaxe tan impactante que imaxinei que ó mellor podía estar chamando o seu irmán, que morrera ou desaparecera ou o perdera dalgún xeito, coma os rapaces pequenos cando perden os seus irmáns nun xogo e choran. Gustabame un pouco esa idea da fraternidade asociada tamén ó mundo da infancia e sobre todo a idea de alguén sacado de contexto, alguén que pode ser de Galicia en concreto e que está perdido nun mar de coches en Madrid. Ese foi o motor, e mesmo chegou a ser unha secuencia que estaba nos primeiros tratamentos do guión e que despois desapareceu.

¿Canto tempo durou a rodaxe?
Foron oito semanas, e non era moito tempo porque a rodaxe desenvolveuse en tres lugares moi distintos: Lisboa, Madrid e Galicia. Pero tíñamos unha preproducción moi coidadosa que foi o que nos permitiu optimizar bastante o tempo. Ademais era unha película complicada visualmente e con pouco orzamento, entón buscamos optimizar a rodaxe.

¿Notou cambios en Galicia en canto a posibilidades para rodar entre "Continental" e "Fisterra"?
Si, estase notando bastante. De feito a realidade amósao. Este ano están saíndo produccións coma "O bosque animado" "O lapis carpinteiro" "Ilegal", "As belas dormentes"... Realmente empeza a haber uns resortes que permiten a posibilidade de producir, e hai uns esforzos individuais de moita xente de aquí moi valiosos, poñer en pé unha película é unha verdadeira proeza. Penso que hai un traballo moi importante da xente do sector, que evidentemente recibe un apoio institucional e da TVG. Eu creo que un país como Galicia, se non ten unha imaxe propia está condenado a desaparecer. Nesta época en que vivimos a imaxe é algo fundamental, as nosas señas de identidade cultural pasan por aí. Pasan tamén porque se empecen a abordar xéneros distintos, porque se fagan películas de animación coma "O bosque animado". O importante é manter o máis posible ese espírito de traballar xuntos coma unha piña, aínda que cada un teña intereses distintos. Desde que empecei a traballar concebín o traballo en termos de colaboración, de equipo. Penso que mesmo entre as propias productoras ten que haber un apoio tácito e forte. Cada vez que unha película galega funciona, sinto como funiconase algo meu, porque realmente é bo para todo o mundo.
Hai outra cousa importante que son as escolas de cine. O traballo que fixo a escola de cine da Coruña cando estaba alá Manolo González ou mesmo agora é un traballo importante que está a permitir que saian técnicos, xente nova, con enerxía, que é xente que ten que facer a imaxe do futuro, en definitiva. E os productores e os directores non é algo que se faga da noite á mañá.

¿Como ver a preparación desa xente nova?
Nós traballamos moito con xente nova, incorporamos moita ás nosas produccións porque ás veces non hai tanta experiencia pero ás veces o entusiasmo pode facer que a experiencia se adquira máis rápido. E a xente que traballa aquí é xente moi entusiasta. Dise que a xente nova sempre ten présa, pero aquí hai un grado de pureza máis forte, ó non estar no ollo do furacán do mercado, coas súas vantaxes e os seus inconvintes. Eu de feito tiven que marchar a Madrid coma un emigrante máis para buscar o traballo. E realmente o fantástico sería que xente non tivese que marchar a Madrid, aínda que iso tamén responde a necesidades persoais, cando és un creador tes que ver cousas e ser unha esponxa, absorver do que vives e do que presencias.

Está embarcado agora na producción de "O soño da razón", ¿que nos pode contar sobre este proxecto?
Dalgunha maneira pretende ser unha aproximación histórica pero ó mesmo tempo dirixida ó grande público do que ún personaxe fundamental na historia de Galicia como é Antonio Ibañez, que fundou a primeira fábrica de Sargadelos. É un personaxe apaixoante por moitos motivos. En primeiro lugar é un moderno, un avanzado, e representa a grande pugna que sempre existiu en Galicia entre o pasado e o futuro. Os galegos temos unha vantaxe que é que ó sermos emigrantes somos xente moi receptiva, estamos por todos os lugares do mundo, e iso é algo que non se ten xogado todo ó fondo que se podería ter xogado. Eu penso que nós temos moitas cousas que dicir fóra e que temos moitas maneiras diferentes de dicilas. Antonio Ibañez paréceme clave porque representa o mesmo debate que se está a producir neste momento. É unha personaxe como pode ser Barry Lindon ou Tucker. Son personaxes adiantados á súa época e precisamente o seu conflicto vén de enfrontarse cun contorno hostil a eses avances. A min gañoume moito porque é alguén que ós vinte anos está a facer contrabando desde Cádiz e que está a administrar a fortuna dun dos seus mellores amigos. É un ilustrado, con ideas novas sobre a xusticia social, e os sectores máis conservadores da igrexa opóñense a el. Un personaxe fascinante.

Pero aínda antes vai comezar a rodaxe doutra longametraxe, "Trece campanadas"
Empezaremos a finais de febreiro a rodar en Compostela, é un proxecto complexo, unha película duns cincocentos millóns de orzamento, e é tamén a oportunidade de facer esa película sobre Santiago. É unha historia de horror bastante especial, cuns personaxes moi potentes, que fala tamén de cousas moi próximas cada un de nós, dos nosos propios abismos, do medo a ser, do medo a existir. Está baseada inicialmente nunha historia de Suso de Toro que está incluida na súa última novela. É un proxecto co estamos moi ilusionados porque ten elementos moi innovadores ó tempo que é unha película bastante masiva.

¿Máis proxectos?
Hai cousas que se están desenvolvendo como a adaptación ó cine de "A sombra cazadora" que é un película cara e complicada. Pero o importante eu creo que é que se van dando pasos, e a un ritmo razoablemente rápido. O que pasa é que, que eu lembre, desde que tiña catorce anos non parei de traballar, gustaríame poder parar un pouco ó chegar ós cincuenta.

Cultura Galega.org
Inicio /Especiais / Arte / Comunicación / Música / Espectáculos / Historia / Lingua e Literatura / Sociedade /
Certames / Arquivos / Participa / Xénese / Alén da Terra / Zona Cultura / Colaboracións
Correo / Acerca de Cultura Galega.org

Cultura Galega.org é unha iniciativa do Consello da Cultura Galega
©Consello da Cultura Galega, 2000