|
¿Que
é para vostede a literatura?
Foi unha vocación que naceu da conciencia política nacionalista
nos anos 67 ou 68, cando eu empecei a tomar conciencia patriótica,
aínda que en realidade esas cousas mamáraas na miña casa,
son dunha familia de esquerdas e esas cousas estaban presentes.
Se a min me chamou a literatura foi fundamentalmente porque eu quería
participar nese edificio que se empezara a construír, por poñer
unha data, con Rosalía de Castro, eu víao coma unha tarefa
fundamentalmente patriótica e política. O que pasa é que tamén supoño
que habería máis cousas das que eu non era directamente consciente,
que eran as que me levaban a esa maxia das palabras, que chega o
momento que te captura, que xa non é simplemente por unha motivación
política polo que escribes senón que escribes case porque non che
queda máis remedio. É unha cousa que preme desde dentro. Naceu tamén
quizabes porque na miña casa falábase moi ben, meu padriño, o pai
de meu pai, que estaba solteiro e viviu sempre con nós, era un home
que tiña eso que Dieste chamaría "vontade de estilo na fala popular",
falaba moito ben. Había unha certa maxia de palabras que rodearon
a miña infancia, e ademais eu fun un lector moi precoz, lin O Quixote
ós nove anos e Os tres mosqueteiros cando aínda non os tiña.
Dentro desa relación da literatura coa política, hai obras súas
coma "Morte de Rei" ou "O cervo na torre" nas
que se manifesta máis claramente ese vencello. ¿Pode
dicirse que cumpren unha función propagandística?
Propagandística non, a propaganda eu tamén a teño feito, pero non
a asinaba. Eu diría que é unha maneira de intentar explicarme a
min o que é a nación, o que é o país, e do mesmo xeito que me explico
a min ó mellor tamén transmito ós demais algo desa explicación.
Non é que eu crea na literatura coma unha arma política, sei que
o é e que pode selo, pero tamén é tantas outras cousas que non estou
moito pola definición esa clásica, sobre todo da poesía social e
todo eso. O que pasa é que cada persoa é un mundo e o meu mundo
é evidentemente moi político, moi politizado, por eso é natural
que nos meus libros eso estea sempre presente. Dentro das
miñas obsesións, está a obsesión da patria, do pobo, da vida en
sociedade. E eso creo que sempre me motiva. Incluso libros meus
que non teñen case ningún matiz político no fondo son tamén políticos.
¿Por que?
Eu que sei. Un libro como Patria do mar, moitas veces penso que
ó mellor, é un libro que simplemente trata os mitos, pero eu creo
que implanta un sistema. Outra cousa diferente son outros libros
que escribín, sobre todo libros de poemas que son poemas de amor.
Pero incluso nese aparece, aparece o demochín ese da preocupación
polo país e da preocupación polo pobo e polas xentes que conforman
a patria. Eu que sei, mesmo no último libro de poemas que escribín,
se cadra o derradeiro, "Canta de cerca a morte", que é
en orixe unha elexía pola morte de meu pai, a nación aparece como
motivo esencial.
|
"
Levo tres ou catro anos, case cinco, practicamente sen escribir
nada."
|
Íalle preguntar pola súa poesía, pero ultimamente non a escribe.
Bueno é que ultimamente non escribo nin poesía nin outra cousa.
Levo tres ou catro anos, case cinco, practicamente sen escribir
nada. Primeiro, por unha serie de ocupacións persoais que me requiriron
moitísimo tempo e segundo por sucesos terribles que non me deixaron
concentrarme nin sequera senti-lo desexo da literatura. Eu non son
escritor profesional, desde que me empecei a plantear a cuestión
de escritor profesional ou non profesional, optei claramente polo
non profesional. Eu non quero ser un escritor profesional de ningunha
maneira, non quero vivir da literatura, non quero estar condenado
a ter que escribir tódolos santos días. Eu quero escribir cando
non teño máis remedio que escribir, e ademais quero escribir o que
me dea a gana, sen pensar. Un libro como Morte de Rei é un libro
que me levou moitísimo tempo e un enorme traballo escribilo, e sen
embargo é un libro a penas tivo éxito de público e non deu unha
peseta. Cando eu empecei a escribir, eso de pensar en gañar diñeiro
coa literatura en galego era algo absolutamente absurdo, non se
lle ocorría a ninguén. Hoxe a situación non é así.
"Morte de Rei" é un libro extremadamente documentado.
Si, é un libro documentado, é un libro que para facelo estiven
lendo historia toda a miña vida. Cando empecei a plantearme escribir
esa historia, pois empecei a estudiar a época, unha época que ten
unha gran dificultade en Galicia, documentos emitidos por D. García
hai cinco ou seis e dúas noticias e catro cousas máis, pero o que
fixen foi ver practicamente toda a documentación galega e portuguesa,
que é o mesmo, dos séculos X e XI. Eso deume unha perspectiva bastante
complexa da época. Os documentos de D. García estúdianse nunha semana,
pero situalos no seu ambiente é outra cuestión, entonces houbo que
aprender un pouco de teoloxía e houbo que aprender unha serie de
cousas que facían falta. É unha novela detrás da cal hai
uns estudios históricos. Ningunha das cousas que se din na novela
é demostrable que sexan ficción, tamén puideran ser verdade, está
dentro das cancelas do que sabemos e do que non sabemos. -
¿Relacionado con isto, "Morte de Rei" pretende ser
a novela histórica de Galicia?
Non, pretende ser unha novela histórica. É dicir, novela
histórica si, pero a novela histórica polo simple feito de presentar
uns sucesos históricos a min francamente non me interesa facela,
interésame lela. A min pareceume que D. García era pola súa vida
e sobre todo pola súa prisión e pola súa morte unha especie de emblema,
unha especie de símbolo que me chamaba e me obsesionaba desde había
moitísimos anos, e entón decidín facer esa novela. É unha novela
histórica, naturalmente que o é, pero non é simplemente para ensinar
historia. Eu non quero ensinar historia, eu quero reflexionar sobre
a historia.
Estou pensando no posible enlace que hai entre "Morte de
Rei"
e "O cervo na torre".
Si, si, claro que o hai. Eu realmente concibira unha serie de novelas
que probablemente nunca escribirei. A primeira delas no tempo era
"Morte de Rei", e probablemente a última era "O cervo
na torre". O tenente Sebastián García é un descendente directo
de D. García. Eu quería facer unha historia que había de ser do
príncipe de Valverde, que era a seguinte respecto a "Morte
de Rei", despois había outra historia na que aparecería un
tal Xohán Airas Teixeiro, que falecería a finais do século XV e
despois había outra que tamén tiña moi pensada que se chamaba "O
coronel de Exipto", que sucedía neso que chaman a Guerra da
Independencia contra os franceses. É unha historia complexa que
constaba dese ciclo de cinco ou seis novelas, quizabes algunhas
máis, pero probablemente non as escribirei nunca.
É unha pena.
Non, porque as escribín ó revés, escribín primeiro a última, despois
escribín a primeira e entonces xa me pareceu que en realidade tiña
todo escrito porque o do medio xa non me... E algunha podía ser
divertida, non hai dúbida de que "O coronel de Exipto"
tal como a tiña pensada, que ademais o coronel de Exipto xa saíu
aludido nalgún relato meu. "O coronel de Exipto" podía
ser unha boa novela, había de ser unha novela breve, en forma autobiográfica,
escrita polo propio coronel de Exipto, antepasado de Sebastián García
e descendente de D. García. A de Xohán Airas Teixeiro era moi divertida
porque saía ata Angelo Colocci, o dos nosos cancioneiros, saían
os irmandiños e saía un intento de magnicidio moi interesante cando
Carlos V veu á Coruña, que pasou por Melide ou non me acordo por
onde, e querían intentar matalo aí e non podían. Era unha cousa
bonita, o que pasa que xa é demasiada novela histórica.
Pois eu apuntábame a lelas.
Pois se cadra se te apuntas acáboa facendo. Depende, hai veces en
que un non está para nada e, xa che digo, levo catro anos ou cinco
sen escribir, pero se volvo esas historias aínda me seguen obsesionando
e ó mellor termino escribíndoas.
|
"Eu
por vocación son dúas cousas, filólogo e historiador"
|
Vostede cultivou todos os xéneros: Temos novela histórica, ciencia
ficción como é "O cervo na torre", poesía, contos
para nenos, relatos curtos... ¿por que isto?
Eu por vocación son dúas cousas, filólogo e historiador. Equivoquei
o camiño da miña vida, non fixen ningunha carreira universitaria
e non me integrei no mundo da investigación, pero realmente a min
o que me chama é a investigación lingüística e a investigación histórica,
entonces eu andei dunha cousa para outra. Eu teño escrito sobre
moitas cousas e tódolos xéneros, pero para min a literatura é toda
a mesma. Incluso habería que pensar que a investigación histórica
é a mesma cousa, a mesma obsesión. Eu sentíame ó principio moito
máis cómodo na poesía, na narrativa despois chegueime a sentir máis
cómodo aínda, pero tamén me sinto moi ben como traductor. Non sei,
esto da literatura é un vicio curioso, son as palabras e as palabras
pertencen a todas esas cousas, á poesía, á narrativa, ó ensaio,
que pouco o teño practicado...
A súa primeira obra narrativa foi "As aventuras de Breogán
Folgueira", ¿como xurdiu?
Eso
foi un pouco conto biográfico, se imos a eso. Eu vivía no mesmo
sitio onde vivía Breogán Folgueira, o que pasa que eu vivía naquel
sitio nos anos 63, 64, 65, na casa duns tíos meus, cando estaba
facendo os primeiros cursos do bacharelato, e o Breogán Folgueira
acontece cando escribín novelas, que debeu ser no 88, 89, por aí.
Como pasa en tódalas novelas autobiográficas invéntase e Breogán
Folgueira é moito máis guapo, moito máis ligón ca min. Tamén Breogán
Folgueira ten de min esas cousas, que le a Cyrano de Bergerac, que
le o Amadís ou que le calquera cousas desas rarísimas. En realidade,
Breogán Folgueira son eu.
Unha cuestión curiosa de tódolos seus libros é a inclusión de
índice de nomes ó final, que moitas veces é moi revelador de certos
aspectos...
Si,
foi curioso porque nesto pasou unha cousa. En "Morte de Rei"
simplemente quería dicir unhas cousas sobre dos personaxes que me
parecían útiles para o lector moi curioso que quixera ter alí á
man unhas cantas cousas. Pero nos outros, por exemplo en Breogán
Folgueira, é un tic que collín de Álvaro Cunqueiro. E digo que é
curioso porque hai un libro meu, tamén publicado nunha colección
xuvenil que se chama "As viaxes do príncipe azul" ou algo
así. Eu íalle meter un índice, pero despois decidín non llo
meter, e pasoume unha cousa curiosísima: Eu facíalle falar en catalán
dialectal a un dragón pedante que hai de personaxe e facer citas
coma tal que sabía moito francés e entonces metinlle un erro nunha
cousa en francés coa idea de despois dicir no índice que o tipo
non sabía, pero que se quería dar de tal. E agora que corrixín as
probas para unha edición noutra colección decateime de que non se
dicía "rotisía" que se dicía "rotifever" e estaba no índice a agora
non está, hai que interpretalas. É dicir que en realidade o que
hai que seguir é a primeira inclinación.
|
"Eu
non teño o título académico que me faga
prestixioso, pero tiven unhas universidades bárbaras"
|
Unha cuestión que asombra de vostede é a súa formación
autodidacta.
Eu son
autodidacta nun sentido, e noutro sentido non son nada autodidacta.
Sono no sentido de que fulano fixo o bacharelato así a trancas e
barrancas e mais nada. Non foi á Universidade e se foi estivo moi
pouco tempo e xa de certa idade, e entonces eu non teño o título
académico que me faga prestixioso. Pero eu tiven unhas universidades
bárbaras, eu tiven por exemplo cinco anos traballando con Xosé María
Álvarez Blázquez que era el só unha universidade, el tampoco era
universitario, era mestre de escola, que daquela non eran universitarios.
Eu non me considero a min mesmo autodidacta porque tiven magníficos
mestres. Por exemplo aprendín moito coa miña amizade con Antón Santamarina
e aprendín moito con Méndez Ferrín e aprendín moito con moitísima
xente. Lin moito, como dicía Quevedo "escucho con mis ojos a los
muertos" e eso non é nada autodidacta, eso apréndese.
Ben aproveitado estivo ese ensino, como traductor ten vostede
recibido un premio da cidade de Florencia.
Si,
déronme a medalla de ouro de alí porque lles pareceu que era bonita
a traducción a uns amigos meus. Para a traducción desto non fai
falta ir á Universidade nin á facultade de Traducción e Interpretación,
o único que fai falta é saber un pouco de italiano, remexer bastante
na época en que escribe o traducido, saber ben o galego, saber rimar
e face-los versos ben e ter moita paciencia. Eso non ten misterio
ningún, apréndeo un só. O da traducción, especialmente
a traducción de poesía é unha cousa que se aprende por vía do erro,
do ensaio do erro, de ir pouquiño a pouco e con moitísima paciencia.
Eu teño lido bastantes cousas naquel tempo, sobre todo cando estaba
traducindo a Dante e a Petrarca, teño lido bastantes ensaios teóricos
sobre da traducción e ningún deles me valía nada porque uns demostraban
que a traducción era posible e outros demostraban que a traducción
era imposible e a min eso non me importaba. Para min é relativamente
posible a traducción e fíxena, non é unha traducción perfecta porque
"traducción" e "perfecto" son dúas palabras
que non casan.
Vostede
ten tamén contos, relatos curtos, como poden ser os contidos en
"Vidas senlleiras", ou "O libro dos moradores",
onde se ve a influencia de Cunqueiro.
Si, pero eu penso que hai máis influencia doutros ca de Cunqueiro,
a de Cunqueiro é quizabes máis superficial, eu penso incluso se
non terei máis influencia de Otero Pedrayo e de Ferrín indubidablemente.
Pero efectivamente a min gústame moito facer cunqueiradas, sen embargo
no fondo sospeito que as influencias veñen máis da banda de Ferrín,
da banda de Pondal. Despois moitísimo da maneira de contar de Dante,
da "Divina Comedia", así que sabe Deus de onde veñen as
influencias. O noventa e cinco por cen de influencias e o cinco
por cen de min mesmo.
|
""O
cervo na torre"é a novela máis seria que escribín, porque
aí hai unha traxedia"
|
En
"O cervo na torre" hai un personaxe Fidel Carballo, que
ten moitas semellanzas con vostede. ¿É autobiográfico?
Non,
oxalá o fose. Éo en certo modo porque eu síntome identificado con
el incluso na traxedia. É a traxedia dun home bo que polas circunstancias
históricas se converte nun home malo, que se ve obrigado pola súa
propia conciencia a ir en contra da súa propia conciencia, que é
a gran traxedia. Evidentemente eu síntome máis identificado con
Fidel Carballo que con calquera dos outros personaxes. Se imos a
eso, os personaxes tamén son tirados da tradición artúrica, Fidel
Carballo é un personaxe artúrico, Castromao é evidentemente o rei
Artur e Sebastián García é Galaaz e é moi evidente que Fidel Carballo
participa de Lanzarote e de Galván, ten as dúas personalidades.
Somos influencia e pensamos en literatura, non no mundo dos literatos
senón no mundo dos que len. Pensamos en símbolos e inflúennos cousas
que nin sequera somos conscientes delas, que veñen nos libros, na
maxia enorme dos libros. Pero eu debería dicir que, se imos a eso,
entre Castromao e Ferrín tamén hai puntos de contacto notables,
buscados ademais. Pero Fidel Carballo é un tipo que ten uns collóns
dun tamaño que non eu non teño, é un home realmente valeroso
e capaz de entenderse incluso coa súa propia conciencia. Para min,
é a novela máis seria que escribín porque aí hai unha traxedia,
incluso me foi reprochado por alguén nunha ocasión publicamente
e con certa violencia, que eu debía de ser un fillo de puta estalinista
por escribir cousas así. Non o sei, ó mellor resulta que son un
fillo de puta estalinista. O problema é que en situacións de extrema
crise a moral cambia ou hai unha moral diferente. É que alguén debía
pensar que eu desexaba que houbese eses sucesos que narra a novela
e que morra media humanidade para nada. Eu simplemente imaxinei
unha situación que efectivamente procede da ciencia ficción clásica.
Eu fun un tempo un lector de ciencia ficción e eso influíu na concepción
da situación, porque nunha situación extrema a xente compórtase
dunha maneira extrema. A situación parte dese xénero, o que
pasa que a técnica non se corresponde para nada coa ciencia ficción.
Relacionado
con "O cervo na torre" e con outras obras súas creo eu
que hai unha serie de recorrencias, a cidade de Grándola Nova por
exemplo está xa presente en "Cándido branco e o cabaleiro negro".
Si,
a illa é a mesma, está situada no mesmo lugar. Grándola Nova vén
daquela canción, que é probablemente a única que eu sei cantar aínda
que moi mal, que a min me cativou dunha maneira moi profunda, pola
canción en si e mais polo que significou no abril portugués como
palabra de orde do desencadeamente da revolución; eso aparece. Logo
Artur é un mito monárquico, pero é un dos mitos máis republicanos
que existen ou polo menos un dos mitos máis queridos polos republicanos.
É un mito que no mundo galego e portugués ten unha presencia importante,
o Sebastianismo portugués é exactamente o arturo trasposto a unha
realidade moito máis inmediata, moito máis histórica. Artur aínda
é un símbolo de esperanza. Que sexa rei ou non sexa rei eso non
é o asunto, eu non quero un rei, pero é o símbolo dunha harmonía.
A de Grándola é unha desas cancións absolutamente perfectas, absolutamente
redondas, que hai ó mellor unha ducia ou menos.
Volvendo un pouco ó tema artúrico, en "Galván en Saor"
vostede fai tamén referencias a Merlín vivindo en Miranda, ¿as súas
novelas máis cunqueirianas pretenden entrar tamén nese imaxinario?
Si,
pretenden cultivar eso, a intertextualidade. O galego é un sistema
literario independente e autocentrado, entonces hai un tecido que
é un xogo, a literatura é un xogo de referencias. Entonces parecía
pretencioso facer o contrario, que ó fin e ó cabo é evidente que
traio a Galván aquí porque Cunqueiro escribiu "Merlín
e familia" se non non se me houbera ocorrido esa idea. Case
me parecía que sería absurdo non facer a referencia, non facer o
xogo.
|
"
O soneto é probablemente de todas as
formas estróficas da historia a forma máis perfecta"
|
A nivel poético, vostede cultivou fundamentalmente as formas clásicas,
¿nunca tivo tentacións vangardistas?
Moitas,
moitas, pero seguramente Deus, que por outra banda non existe,
non me chamou por ese camiño. O meu desexo na poesía está moi tomado
polas formas clásicas, aínda que tamén teño cultivado o verso libre.
O verso libre é un pouco especial porque está composto por versos
aparentemente libres compostos por unidades métricas perfectamente
clásicas. Eu síntome ben no metro clásico, síntome ben no metro
libre rítmico, pero hai unha forma na que me sinto especialmente
ben que é no soneto, que ademais axúdame a non dispersarme, a concentrarme.
O soneto é probablemente de todas as formas estróficas da historia
a forma máis perfecta, quero dicir, o soneto leva cerca de oitocentos
anos de vida, comezouse a facer en Sicilia a partir de mil douscentos
e pouco e neses oitocentos anos de vida non cambiou nada, naceu
perfecto, a forma é perfecta. Eu encóntrome nel libre, precisamente
porque ten unhas cancelas que me avisan de que non teño por qué
dispersarme.
Unha
pregunta moi vaga: ¿Cal é a súa concepción do galego?, ¿que é o
galego para vostede?
Si,
é moi vaga, pero ten unha resposta tamén moi vaga e moi concreta,
o galego é a miña lingua. Se non escribise en galego non escribiría
porque carecería do primeiro impulso, se cadra despois tiña outro,
sobre todo nos tempos de hoxe que vemos, agás que non o queiramos
ver, que a supervivencia do galego está gravisimamente comprometida.
Se as cousas non cambian radicalmente de aquí a vintecinco ou trinta
anos o galego está practicamente reducido a estatuto de lingua morta,
aínda que ilustre. Tendo en conta todo eso, o galego para min é
a lingua, o meu principal motivo de obsesión e de sufrimento. A
min a lingua faime sufrir e mesmo me fai cabrear infinitamente moitas
das cousas que observo con respecto ó concepto de bilingüismo harmónico
e fanme encolerizar. Pero tamén outras cousas que veñen do noso
bando, por exemplo moitas veces as manías dos lexicógrafos ou as
manías dos normativizadores, que son outra desas cousas que me encabrona.
Eu lendo algún diccionario que saíu ultimamente encolerízome totalmente
porque me indigna profundamente que non aparezan palabras que foron
usadas despois de cento cincuenta anos de tradición literaria e
que non aparezan nese diccionario ou que nos exemplos dos artigos
estean frases que en realidade están traducidas directamente, mal
traducidas, do castelán.
|
"Eu
en Portugal síntome na miña patria e o portugués é unha lingua
que é miña, non estranxeira"
|
En
"O cervo na torre" imaxina un futuro Estado Galego-Portugués
¿É vostede reintegracionista?
Non,
non son reintegracionista en absoluto, eu sigo disciplinadamente,
ás veces con bastantes cabreos, pero disciplinadamente a normativa
oficial e creo ademais que o galego e o portugués son a mesma lingua
e que ó mesmo tempo son dúas linguas diferentes, depende do punto
de vista que adoptemos. Eu o que creo é que cento cincuenta anos
de historia literaria conforman unha lingua. É evidente que o artigo,
que a flexión verbal e unha porcentaxe altísima de vocabulario coinciden,
pero tamén é evidente que hai cincocentos anos de separación que
produciron unha evolución en moitas cousas diverxente, é dicir,
dunha lingua plenamente vocálica coma o galego a unha lingua en
trance de desaparición das vocais coma o portugués, pero ó mesmo
tempo temos unha lingua con sete vocais, un sistema clásico coma
o galego e unha lingua coma o portugués cun sistema de trece ou
catorce vocais, que por certo están desaparecendo. Así que en realidade
é a mesma lingua, pero en realidade é outra lingua, outro sistema
e eu penso que temos que asumir ese sistema, pero de tódolos xeitos
eso non quere dicir que eu non sexa lusista noutro sentido. Por
exemplo eu son independentista, pero nun horizonte posterior á independencia
de Galicia eu promovería a confederación con Portugal, eso non hai
dúbida e é probable que de aquí a dous ou trescentos anos a propia
evolución da historia produza unha evolución converxente das dúas
linguas, pero o reintegracionismo hoxe creo que é contrario á realidade
da lingua, á realidade histórica e ós intereses do nacionalismo
galego. Eu son absolutamente portuguesista, eu en portugués síntome
na miña patria. Eu son consciente de que hai unha nación que se
forma a partir do reino suevo, que empeza a callar e que se chama
Galicia e esa Galicia nun momento determinado divídese, unha parte
entra na órbita de Castela e outra parte segue o seu camiño independente;
eu en Portugal síntome na miña patria e o portugués é a miña lingua,
é dicir, é unha lingua que é miña, non estranxeira. As diferencias
moitas veces non son nin en favor dunha nin en favor doutra porque
se imos a eso os portugueses unha das cousas que teñen que facer
é liberar a súa koiné actual da cantidade enorme de incorreccións
entradas desde o francés, desde o inglés tamén, que teñen deturpado
a construcción da frase portuguesa. A construcción da frase galega
de hoxe é moito máis semellante ó galego-portugués medieval do que
o é a frase portuguesa de hoxe ó tronco común, nós témonos distanciado
menos, somos máis arcaizantes.
outras
entrevistas
|
